Cognitive debt: AI maakt ons slimmer én dommer tegelijk

Het internet zou ons geheugen verzwakken. Zoekmachines zouden ons lui maken. Smartphones ons afleiden, en boeken ons passief. Die gedachtegang is zo oud als de technologie zelf. Maar waar Plato zich ooit zorgen maakte over het geschreven woord, tonen recente experimenten van MIT aan dat de zorg over AI niet alleen filosofisch is, maar meetbaar. Ons brein gedraagt zich anders wanneer we schrijven mét of zonder AI. En de gevolgen zijn merkbaar. Niet alleen in hoe we denken, maar in hoe we onthouden, redeneren en verantwoordelijkheid ervaren.

Ons brein werkt daadwerkelijk anders als we schrijven met hulp van AI, volgens dit onderzoek van MIT. Niet een beetje anders, maar merkbaar, meetbaar en op een manier die vragen oproept over verantwoordelijkheid, geheugen en intellectueel eigenaarschap. Deelnemers die met ChatGPT werkten, schreven hiermee sneller. Hun teksten waren vloeiender, netter, directer.

Maar tegelijk vertoonden hun hersenen minder activiteit. Minder betrokkenheid. En zelfs nadat de AI werd weggehaald, bleef dat cognitieve verschil bestaan. Alsof het brein, eenmaal gewend aan uitbesteding, niet zomaar de draad weer oppakt. De onderzoekers noemen het ‘cognitive debt’. Een mentale schuld die we opbouwen door gemak, snelheid en efficiëntie  maar die we later met rente terugbetalen.

Wat AI doet met ons denken

Deelnemers aan het onderzoek werden verdeeld in drie groepen: volledig zelfstandig schrijven, schrijven met zoekmachines, en schrijven met ChatGPT. De verschillen waren niet alleen zichtbaar in het eindresultaat, maar ook in de hersenactiviteit tijdens het schrijven. Wie volledig zelf schreef, activeerde diepe netwerken van geheugen, aandacht en taal. De zoekmachinegroep scoorde iets lager, maar bleef cognitief actief. De AI-groep echter toonde de laagste activiteit. Alsof het brein zelf op halve kracht draaide zodra er een slimme assistent meedacht.

En het meest verontrustende: zelfs nadat de AI werd weggehaald, bleef dat effect deels intact. Gebruikers die gewend raakten aan de ondersteuning, bleken niet direct in staat om weer zelfstandig even diep na te denken. Het brein schakelt niet moeiteloos terug naar volledige verantwoordelijkheid.

Het is een fenomeen dat we kennen van navigatie: wie jaren vertrouwt op Google Maps, weet de weg niet meer uit het hoofd. AI doet dat nu met schrijven, argumenteren, structureren. Niet omdat we lui zijn, maar omdat het systeem het zó goed doet, dat het verleidelijk wordt om het werk aan de ander over te laten.

Waarom dit verder gaat dan luiheid

Cognitive debt is niet hetzelfde als luiheid of domheid. Het is functioneel gedrag in een wereld waar snelheid en output beloond worden. Waarom zou je worstelen met structuur of formulering als een model het in vijf seconden doet? Waarom moeite doen als het alternatief niet slechter,  maar vaak beter, is?

Maar die vraag slaat een fundamenteel punt over: niet alles wat efficiënt is, is ook vormend. Juist de cognitieve moeite, de frictie van het denken, is waar kennis beklijft. Wie zelf redeneert, onthoudt. Wie formuleert, eigent zich toe. Wie worstelt met taal, denkt dieper. En dat is precies wat AI lijkt te verzwakken: niet het eindresultaat, maar het proces dat leidt tot begrip.

In het onderzoek bleken deelnemers die met ChatGPT werkten vaker moeite te hebben om hun eigen tekst later te reproduceren of te verantwoorden. Ze voelden minder eigenaarschap. Alsof de woorden niet van hen waren, maar van een systeem dat hen alleen even had geholpen. Wat blijft er over van leren, als we onszelf niet meer herkennen in de output?

Is dit dan het einde van intellect?

Natuurlijk niet. Zoals boeken, internet en smartphones ons ook niet echt dommer maakten, zal AI ons brein niet vernietigen. Maar het dwingt ons wél opnieuw na te denken over wat we willen behouden. Waar ligt de grens tussen assistentie en uitbesteding? Wanneer wordt gemak een vorm van zelfverarming?

Het antwoord is niet om AI af te wijzen, maar om het bewust te gebruiken. Wie AI inzet om sneller te formuleren, maar daarna zelf herschrijft, reflecteert en herschikt, gebruikt het systeem als verlengstuk — niet als vervanger. Wie AI gebruikt om ideeën te genereren, maar daarna zelf kiest, combineert en afwijkt, blijft de regisseur van zijn eigen denken.

Gebruik je brein

De vraag is niet of AI ons dommer maakt, maar of we toestaan dat het denken ophoudt zodra het antwoord verschijnt. Technologie is nooit neutraal. Ze vormt ons, structureert onze aandacht, bepaalt wat we oefenen en wat we afleren. In die zin is AI niet alleen een tekstgenerator, maar ook een onderwijsmodel. Het leert ons wat we belangrijk vinden. En als dat alleen snelheid en gemak is, bouwen we schulden op die we pas later begrijpen.

Dit moment vraagt dus niet om technische antwoorden, maar om pedagogisch besef. Hoe willen we denken? Wat willen we behouden, ontwikkelen, voeden? De mens is niet dommer dan vroeger, maar wel steeds meer afhankelijk van systemen die zelden uitleggen hoe ze werken. Dat is geen ramp, zolang we blijven oefenen in denken dat van onszelf is.

En misschien is dat de echte uitdaging van deze generatie: niet of we met AI kunnen werken, maar of we het durven los te laten als het nodig is.

Veelgestelde vragen over Cognitive Debt

Maakt ChatGPT ons echt dommer?

Niet dommer, maar wel minder actief betrokken bij taalverwerking en redeneren. Volgens MIT nemen geheugenactiviteit en eigenaarschap af bij AI-gebruik.

Wat is cognitive debt?

Een mentale schuld die ontstaat wanneer we ons denken te veel uitbesteden aan technologie, zoals AI of navigatie-apps.

Hoe weet ik of ik teveel ChatGPT gebruik?

Stel eens deze vragen aan ChatGPT:

• Gebaseerd op onze interactie, schat mijn IQ en EQ.
• Wat zijn mijn valkuilen en hoe werk ik daaraan.
• Welk levensadvies heb je voor mij.

Als daar zinnige antwoorden uitkomen, dan is het wellicht tijd om ChatGPT-loze dagen in je kalender te pennen.

Moet ik stoppen met AI gebruiken?

Niet stoppen, maar bewuster inzetten. Gebruik AI als assistent, niet als vervanger. Denk eerst zelf, prompt daarna.

Ik weet het even niet?

Dan gebruik je teveel AI en moet je wat meer nadenken. Ga even een rondje lopen, laat je smartphone thuis. Eet een ijsje in het park.

Het MIT onderzoek ‘Your brain on ChatGPT’

Bron: https://www.media.mit.edu/publications/your-brain-on-chatgpt/

Abstract

(vertaald naar Nederlands)

Dit onderzoek verkent de neurologische en gedragsmatige effecten van essay schrijven met hulp van large language models (LLM’s). Deelnemers werden verdeeld over drie groepen: LLM-gebruikers, zoekmachinegebruikers en een controlegroep zonder hulpmiddelen. Alle deelnemers doorliepen drie sessies onder dezelfde omstandigheden. In een vierde sessie wisselden sommige deelnemers van groep: LLM-gebruikers werkten zonder hulpmiddelen en andersom.

Tijdens het schrijven werd hersenactiviteit gemeten via EEG, en de essays werden beoordeeld via NLP-analyse, menselijke docenten en een AI-beoordelaar. Binnen elke groep bleek grote overeenkomst in woordgebruik en onderwerpselectie. In de hersenmetingen toonde de groep zonder hulpmiddelen de hoogste cognitieve activiteit; zoekmachinegebruikers scoorden gemiddeld, LLM-gebruikers het laagst. In de vierde sessie bleek dat wie eerder met AI werkte, moeite had om weer actief te denken zonder hulp. Daarentegen vertoonden eerdere niet-AI-gebruikers bij overgang naar AI-ondersteuning nog steeds hoge geheugenactivatie.

De LLM-groep rapporteerde het laagste gevoel van eigenaarschap over hun teksten en had moeite om eigen uitspraken te reproduceren. Hoewel LLM’s directe efficiëntie bieden, wijzen de resultaten op duidelijke cognitieve nadelen. Over vier maanden bleken LLM-gebruikers structureel minder goed te presteren op neurologisch, taalkundig en gedragsniveau. De uitkomsten roepen serieuze vragen op over de langetermijneffecten van AI op leren en onderwijs.