Wat gebeurde er met de videotheek?

Streamingdiensten hebben de manier waarop we films en series consumeren fundamenteel veranderd. Netflix, Amazon Prime Video en Disney+ zijn niet zomaar een alternatief voor traditionele televisie geworden, ze hebben een hele industrie weggevaagd. De videotheek, ooit op elke hoek van de straat te vinden, bestaat vrijwel niet meer. Wat rest is nostalgie en de vraag: hoe ging dat zo snel?

De opkomst van streaming is te danken aan een samenloop van factoren: sneller internet, veranderende verwachtingen van consumenten en de groeiende vraag naar content op het moment dat het jou uitkomt. Het gemak is ongeëvenaard. Met een paar klikken toegang tot duizenden titels, van klassiekers tot premières. Geen openingstijden, geen voorraad die op is, geen boetes voor te laat terugbrengen.

De cijfers illustreren de verschuiving. Netflix passeerde in 2020 de grens van 200 miljoen abonnees wereldwijd. Disney+ haalde in minder dan twee jaar 100 miljoen gebruikers. Ondertussen sloten de laatste videotheken hun deuren. De transformatie voltrok zich in nog geen vijftien jaar.

De sluiting van videotheken

In de jaren negentig en vroege jaren 2000 telde Nederland duizenden videotheken. Elke middelgrote plaats had er minstens één, grotere steden hadden er tientallen. Deze winkels waren meer dan verhuurpunten. Het waren plekken waar je rondsnuffelde, waar de medewerker je iets aanraadde, waar je toevallig een film ontdekte die je anders nooit had gezien.

De neergang kwam snel. Rond 2010 begonnen videotheken massaal te sluiten. In 2015 waren er in Nederland nog ongeveer 300 over, een fractie van het oorspronkelijke aantal. Vandaag zijn het er hooguit een handvol, vaak gespecialiseerd in arthouse of verzamelaars.

De sluiting trof vooral kleine, lokale ondernemers. Videotheken waren typisch familiebedrijven of eenmanszaken, geworteld in hun buurt. Met hen verdween niet alleen een winkel maar ook een stukje lokale cultuur. De medewerker die je smaak kende, de vaste klanten die je tegenkwam, de handgeschreven aanbevelingen op kartonnen bordjes: dat alles is weg.

Veranderingen in kijkgedrag

De manier waarop we kijken is fundamenteel veranderd. Binge-watching, het achter elkaar kijken van meerdere afleveringen of zelfs hele seizoenen, is van uitzondering naar norm gegaan. Netflix speelde hier bewust op in door complete seizoenen in één keer uit te brengen in plaats van wekelijks.

Dit veranderde niet alleen kijkgedrag maar ook hoe series worden gemaakt. Cliffhangers aan het eind van elke aflevering werden minder belangrijk toen kijkers direct door konden naar het volgende deel. Verhaallijnen werden complexer omdat makers wisten dat kijkers de draad niet kwijt zouden raken tussen wekelijkse uitzendingen.

De verschuiving naar on-demand betekent ook dat vaste uitzendtijden hun macht verloren. De zondagavondfilm, het gezamenlijk kijken naar een programma omdat het nu uitgezonden wordt: het bestaat nog maar is niet langer vanzelfsprekend. Iedereen kijkt in eigen tempo, wat gesprekken over series lastiger maakt. Spoilerwaarschuwingen zijn een vast onderdeel van onze communicatie geworden.

Digitalisering van film en televisie

De digitalisering van media heeft een revolutie teweeggebracht die verder reikt dan alleen distributie. Films die vroeger op fysieke schijven werden uitgebracht zijn nu digitaal beschikbaar, vaak nog voordat een dvd-release zou zijn gepland. Dit heeft de tijdlijn van filmdistributie ingrijpend verkort.

Voor filmmakers opende digitalisering nieuwe mogelijkheden. Waar je vroeger een distributeur nodig had om je film bij het publiek te krijgen, kun je nu rechtstreeks uploaden naar platforms. Dit heeft geleid tot een democratisering van de filmindustrie. Onafhankelijke makers bereiken een wereldwijd publiek zonder de traditionele poortwachters te passeren.

Tegelijk creëerde het nieuwe uitdagingen. De overvloed aan content maakt het lastiger om op te vallen. Waar een videotheek misschien tweehonderd titels had en jouw film dus zichtbaar was, concurreer je op Netflix met duizenden andere titels. Zichtbaarheid is verschoven van fysieke schapruimte naar algoritmes en zoekresultaten.

Concurrentie tussen platforms

De streamingmarkt is getransformeerd van Netflix-monopolie naar een gefragmenteerd landschap van tientallen diensten. Naast de grote spelers zijn er nicheplatforms voor horror, documentaires, anime, arthouse en vrijwel elk ander genre dat je kunt bedenken.

Deze concurrentie heeft twee kanten. Aan de ene kant investeren platforms miljarden in originele content om zich te onderscheiden. Netflix, Amazon en Apple produceren films en series met budgetten die eerder voorbehouden waren aan grote studio’s. Dit heeft geleid tot een gouden tijd voor makers, met meer opdrachten en hogere budgetten dan ooit.

Aan de andere kant leidt fragmentatie tot frustratie bij consumenten. De film die je wilt zien staat op een platform waar je geen abonnement op hebt. Om alles te kunnen kijken heb je vijf of zes abonnementen nodig, wat opgeteld duurder is dan de kabeltelevisie die streaming zou vervangen. Dit heeft geleid tot subscription fatigue en, ironisch genoeg, een toename van piraterij.

Het verdwijnen van fysieke media

Cd’s, dvd’s en blu-rays zijn niet verdwenen maar wel gemarginaliseerd. De schappen bij elektronicazaken krimpen jaar na jaar. Grote ketens hebben hun fysieke media-afdelingen drastisch verkleind of volledig opgeheven. Wat overblijft richt zich op verzamelaars en liefhebbers die waarde hechten aan bezit.

Dit heeft consequenties die verder reiken dan retail. Fysieke media betekende bezit: je kon je dvd uitlenen, doorverkopen of over twintig jaar nog bekijken. Streaming betekent toegang: je huurt in feite een kijkrecht dat kan worden ingetrokken. Films verdwijnen van platforms wanneer licenties aflopen. Je bibliotheek is niet van jou.

Voor een groeiende groep consumenten voelt dit als verlies. De verzamelaar die trots was op zijn dvd-collectie, de filmliefhebber die specifieke edities zocht met commentary tracks en extra materiaal: zij vinden niet altijd wat ze zoeken in de streamingwereld. Dit verklaart deels de niche-comeback van vinyl en zelfs vhs bij bepaalde doelgroepen.

Impact op de filmindustrie

De filmindustrie worstelt nog steeds met de implicaties van deze verschuiving. Het traditionele model, waarin bioscooprecettes bepaalden of een film succesvol was, werkt niet meer zoals voorheen. Streamingplatforms delen geen kijkcijfers en betalen makers vaak een vast bedrag in plaats van royalties gebaseerd op succes.

De focus is verschoven van losse films naar franchises en series die abonnees vasthouden. Een film die je één keer kijkt is minder waardevol voor een platform dan een serie van acht seizoenen waar je maanden mee zoet bent. Dit beïnvloedt welke projecten groen licht krijgen.

Bioscopen, lang gezien als de natuurlijke habitat van film, hebben hun positie moeten heroverwegen. De pandemie versnelde een trend die al gaande was: alleen grote spektakelfilms en franchises trekken nog massa’s naar de zaal. Kleinere films gaan direct naar streaming of krijgen een minimale bioscooprelease om in aanmerking te komen voor prijzen.

Nostalgie naar de videotheek

Ondanks de voordelen van streaming blijft er nostalgie bestaan naar de videotheekervaring. Het scrollen door eindeloze digitale catalogi voelt anders dan het rondlopen tussen fysieke schappen. De keuzestress die Netflix veroorzaakt, waarbij je soms langer zoekt dan kijkt, bestond in de videotheek ook maar voelde minder verlammend.

De videotheek had ook een sociale dimensie die streaming mist. Samen een film uitzoeken, de discussie over wat je zou huren, de aanbeveling van de medewerker die jouw smaak kende: het waren rituelen die deel uitmaakten van de filmervaring. Die interactie is vervangen door algoritmes die voorspellen wat je leuk vindt op basis van wat je eerder keek.

Sommige ondernemers spelen in op deze nostalgie. Pop-up videotheken, filmavonden met een retro thema, zelfs nieuwe winkels die de oude ervaring proberen te recreëren: ze bestaan, zij het als niche. Het bewijst dat er iets verloren is gegaan dat niet volledig wordt gecompenseerd door het gemak van streaming.

De rol van videotheken in de gemeenschap

Videotheken vervulden een functie die verder ging dan filmverhuur. Het waren ontmoetingsplekken, vooral in kleinere gemeenschappen. Je kwam er bekenden tegen, raakte in gesprek over films, kreeg tips van mensen met vergelijkbare smaak. De videotheek was een laagdrempelige sociale ruimte.

Deze functie is moeilijk te repliceren online. Hoewel er filmforums en sociale media bestaan waar mensen over films praten, mist dit de toevalligheid van de fysieke ontmoeting. Je zocht niet actief contact, het gebeurde gewoon terwijl je allebei door de rekken snuffelde.

De verdwijning van dit soort ruimtes past in een bredere trend. Lokale ondernemers zoeken nieuwe manieren om zichtbaar te blijven en verbinding te houden met hun gemeenschap, nu de traditionele ontmoetingsplekken verdwijnen. De videotheek was één van vele lokale winkels die deze rol vervulden en die allemaal onder druk staan van digitalisering en schaalvergroting.

De toenemende populariteit van abonnementen

Het abonnementsmodel heeft zich verspreid van streaming naar vrijwel elke sector. Wat Netflix deed voor films, proberen andere bedrijven voor software, kleding, maaltijden en zelfs auto’s. De consument koopt geen product meer maar toegang tot een dienst.

Dit model heeft voordelen voor beide partijen. Consumenten krijgen voorspelbare kosten en geen grote eenmalige uitgaven. Bedrijven krijgen voorspelbare inkomsten en een directe relatie met hun klanten. De data die abonnementen genereren zijn bovendien waardevol voor productontwikkeling en marketing.

Tegelijk groeit het besef dat al die abonnementen optellen. Tien euro hier, vijftien euro daar: voor je het weet ben je honderden euro’s per maand kwijt aan diensten die je soms nauwelijks gebruikt. Dit leidt tot bewustere keuzes en regelmatig opzeggen en weer afsluiten van abonnementen afhankelijk van wat je op dat moment wilt kijken.

De toekomst van filmverhuur

De traditionele videotheek komt niet terug, althans niet op de schaal van vroeger. Maar de behoefte die videotheken vervulden, toegang tot films zonder ze te kopen, bestaat nog steeds. De invulling is alleen radicaal veranderd.

Wat wel kan terugkeren zijn elementen van de ervaring. Curated selecties in plaats van overweldigende catalogi. Persoonlijke aanbevelingen van mensen in plaats van algoritmes. Fysieke ruimtes waar filmliefhebbers samenkomen. Hybride modellen die digitaal gemak combineren met menselijke interactie.

De markt voor filmverhuur blijft in beweging. Streamingdiensten experimenteren met verschillende prijsmodellen, van gratis met reclame tot premium zonder. Sommige films zijn alleen te huur per stuk in plaats van onderdeel van een abonnement. De uiteindelijke vorm die de markt aanneemt is nog niet uitgekristalliseerd.

Terwijl we terugkijken op de opkomst en ondergang van videotheken, wordt één les duidelijk: consumentengedrag kan sneller veranderen dan bedrijven kunnen reageren. De videotheken die in 2005 nog floreerden, waren in 2015 vrijwel verdwenen. Dat tempo van verandering is niet exclusief voor de filmindustrie. Het is een waarschuwing voor elke sector die denkt dat de huidige manier van werken vanzelfsprekend zal blijven.

Veelgestelde vragen over de videotheek

Wat was een videotheek?

Een videotheek was een winkel waar je videobanden, later dvd’s, kon huren om thuis te bekijken. Je betaalde een bedrag per titel voor een bepaalde huurperiode, meestal een tot drie dagen. Dit was de standaard manier om films thuis te kijken voordat streaming bestond.

Waarom zijn videotheken verdwenen?

Videotheken konden niet concurreren met het gemak en de prijs van streamingdiensten. Waarom naar een winkel gaan en per film betalen als je voor een vast bedrag per maand onbeperkt kunt kijken vanuit je bank? De combinatie van sneller internet en platforms als Netflix maakte het businessmodel van videotheken onhoudbaar.

Wanneer begonnen videotheken te verdwijnen?

De neergang begon rond 2007-2008, toen Netflix zijn streamingdienst lanceerde en breedbandinternet mainstream werd. De jaren 2010-2015 waren de definitieve doodsteek voor de meeste videotheken in Nederland.

Bestaan er nog videotheken in Nederland?

Er zijn nog enkele videotheken over, maar het zijn uitzonderingen. De overlevenden richten zich vaak op niches: arthouse films, zeldzame titels, of verzamelaars die fysieke media waarderen. Ze overleven door iets te bieden dat streaming niet kan: expertise, selectie en persoonlijk advies.

Wat was het voordeel van een videotheek ten opzichte van streaming?

Videotheken boden een overzichtelijke selectie in plaats van een overweldigende catalogus. Je kreeg persoonlijk advies van medewerkers. En je had de film fysiek in handen: geen bufferen, geen afhankelijkheid van internetverbinding, geen risico dat de titel van het platform verdwijnt.

Hoe werkte het huren van een film?

Je werd lid van de videotheek, vaak met een klein bedrag of gratis. Vervolgens koos je een film uit de schappen, liet deze registreren aan de balie, en nam hem mee naar huis. Na de huurperiode bracht je de film terug. Te laat terugbrengen betekende een boete, wat een constante bron van ergernis was.

Wat is het verschil tussen een videotheek en streamingdienst?

Een videotheek verhuurde fysieke exemplaren die je mee naar huis nam. Een streamingdienst biedt digitale toegang via internet. Bij een videotheek betaalde je per film, bij streaming meestal een vast bedrag per maand voor onbeperkt kijken. Streaming biedt meer gemak, een videotheek bood meer tastbare ervaring.

Kan de videotheek ooit terugkomen?

Niet in de oorspronkelijke vorm. Het massaal huren van fysieke media is economisch niet meer levensvatbaar. Wel kunnen elementen terugkeren: fysieke filmwinkels voor verzamelaars, curated selecties als alternatief voor algoritmes, of sociale ruimtes rondom film. De functie kan deels terugkeren, de vorm niet.