Hoe algoritmes ook jouw leven beïnvloeden

Een steeds groter deel van ons leven speelt zich online en dus digitaal af. De mogelijkheden die de recentste technologische ontwikkelingen ons bieden, lijken bijna eindeloos: ons geld wordt digitaal, onze kunst wordt digitaal, wellicht zelfs ons hele leven. Die explosieve groei van het ‘digitale leven’ heeft een even zo explosieve groei van de hoeveelheid digitaal beschikbare data tot gevolg. Een groot deel van die data wordt op één of andere manier verwerkt door partijen die iets met die data willen. Dat gebeurt uiteraard niet handmatig, maar via ingenieuze computerscripts: algoritmes. Ons gedrag en onze data voeden dus die algoritmes. Of werkt het misschien ook vooral andersom? In hoeverre is ons leven vandaag de dag al beïnvloed door dataslurpende algoritmes?

Wat is precies een algoritme en wat kun je ermee?

Het woord algoritme is in het hedendaagse taalgebruik min of meer gelijkgesteld aan complexe computersystemen die enorme bakken data verwerken. Strikt genomen klopt dat niet. Algoritmes bestaan al eeuwenlang, ver voor de uitvinding van de computer. Een algoritme is niets anders dan een gestructureerde oplossing van een probleem (of: aanpak van een uit te voeren taak) langs een vooraf bepaald, vaststaand stappenplan.

Het oplossen van een Rubik Cube lukt bijvoorbeeld alleen maar door het bijbehorende algoritme goed toe te passen. Als je het algoritme niet kent, is het vrijwel onmogelijk om op basis van een beetje inzicht en goed gokken de kubus op te lossen. Maar als je eenmaal het trucje kent, kun je elke kubus oplossen, vaak zelfs binnen mum van tijd. Algoritmes zijn bijvoorbeeld ook gebruikt bij het coderen (en decoderen) van communicatie tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarbij de tegenpartij de communicatie wel kon onderscheppen, maar niet kon lezen.

De hedendaagse algoritmes die we in de digitale wereld gebruiken, worden vooral gebruikt om informatie en data te verwerken, sorteren en categoriseren. De hoeveelheid online informatie is zó overweldigend, dat geen mens daar nog orde in kan scheppen. Het is alsof je in binnenstad loopt met dertigduizend winkels, zonder straatnaambordjes of plattegronden, en vervolgens je boodschappen bij elkaar moet zien te zoeken. Daarom geven we computers de opdracht om orde in de chaos te creëren: dat gaat met behulp van algoritmes.

Dit is waar je de werking van algoritmes bewust merkt

En zo kan het dat je de statusupdates van je beste vrienden altijd voorbij ziet komen op Facebook, maar die van een verre neef met wie je nooit contact hebt eigenlijk altijd mist. Samenvattingen van wedstrijden van je favoriete sportclub komen vanzelf in de suggested videos op YouTube, maar die van andere clubs niet. En als je zojuist online naar nieuwe tuinsets hebt gezocht, kun je er donder op zeggen dat je de komende week allerlei banners en andere advertenties voorbij zult zien komen met tuinsets erin. Deze relevantie zorgt ervoor dat je meer tijd spendeert op deze kanalen, sneller klikt en ook eerder geneigd bent je centjes uit te geven.

De meeste mensen die zich online begeven, weten inmiddels wel dat dit de manier is waarop je heel bewust de werking van algoritmes werkt. Vooral als je third party cookies toestaat, hebben algoritmes vrij spel met jouw data. Je krijgt op social media content aangeboden op basis van jouw interesses en voorkeuren en je krijgt advertenties te zien die aansluiten op jouw surfgedrag.

Maar zelfs als je alle cookies weigert en zoveel mogelijk privacymuren opwerpt, heb je online nu eenmaal te maken met algoritmes. Je kunt geen social media, zoekmachine of webwinkel gebruiken zonder dat zo’n platform jouw data verwerkt met behulp van algoritmes. Als je écht algoritme-vrij door het leven wilt gaat, zijn er maar twee opties: elke dag een nieuwe computer kopen, of niet online gaan. Beide opties zijn even onrealistisch.

Dit is waar je de werking van algoritmes onbewust kunt merken

Tot zover de werking van algoritmes die de meeste mensen wel (her)kennen. Maar zet eenvoudigweg je computer uit en je bent geen ‘slachtoffer’ meer van algoritmes, toch?

Sinds een jaar weten we dat ook dat helaas niet klopt. De Belastingdienst blijkt bijvoorbeeld op grote schaal algoritmes in te zetten bij de opsporing van mogelijke fraudeurs, wat in Nederland heeft uitgemond tot het inmiddels beruchte toeslagenschandaal. Maar hoe kan het nu zo zijn dat een algoritme een schandaal veroorzaakt? Zo’n algoritme zou toch juist objectief moeten zijn, zonder aanziens des persoons?

Dat is tot op zekere hoogte waar. Een algoritme is net zo objectief als de instructies die erin gestopt worden. Als wij een computer voorzien van een algoritme waarin we hebben voorgeprogrammeerd dat buitenlandse achternamen en niet-Nederlandse nationaliteiten extra scherp gecontroleerd moeten worden, dan voert die computer dat netjes uit. In computertaal heet dat: het algoritme rigide volgen. In gewonemensentaal heet dat: discriminatie.

En dat is dan slechts één voorbeeld van de mogelijke negatieve werking van algoritmes, maar er zijn er meer. Zo zijn er verhalen over maaltijdbezorgers die zich een slaaf van een algoritme voelen, of minderheden die minder kans maken op een baan door algoritmes die worden toegepast door recruiters en uitzendbureaus. Algoritmes zijn overal, ook waar je ze niet verwacht. Het is niet de vraag of je er mee in aanraking komt, maar wanneer en hoe vaak dat is. En of je het op dat moment ook doorhebt.

Algoritmes in nieuwe platforms: TikTok en het metaverse

Toch zijn algoritmes niet altijd alleen maar slecht, of irritant, of fabeltjesfuikveroorzakend. Want zoals gezegd: ze kunnen helpen broodnodige orde in de online chaos te scheppen. Je zou echter verwachten dat nieuwe technologische initiatieven, met alle voornoemde kennis van dien, bedachtzaam en weloverwogen omgaan met het concept algoritmes. Laten we kijken naar twee jonge online platforms: TikTok, het laatste social medium dat echt groot is geworden, en de opkomst van metaverses.

Het algoritme van TikTok

Eerst TikTok. Het eerste user-generated content platform waar je vooral zelf het onderliggende algoritme kunt bijsturen. Ja, TikTok houdt bij wat je bekijkt en probeert content aan te raden op basis van je interesses, maar je kunt TikTok te allen tijde zelf corrigeren. Dat kan zowel positief, door interesses toe te voegen, als negatief, door juist video’s te verwijderen die niet aansluiten bij wat je wilt zien.

Wat TikTok ook slim doet: het houdt bij of je een video die je hebt aangetikt wel daadwerkelijk afkijkt. Een klik is geen klik: TikTok hecht meer waarde aan een video die je van kop tot staart kijkt dan eentje die je na drie seconden weer wegschuift. Daarmee wil TikTok, ondanks de onvermijdelijke aanwezigheid van algoritmes, juist voorkomen dat je in een fabeltjesfuik belandt en alleen nog maar dezelfde content ziet.

Metaverse algoritmes

Dan tot slot: metaverses. Facebook bouwt er één, maar er zijn veel meer partijen aan de slag met het creëren van digitale, online werelden waar allerlei verschillende activiteiten en diensten worden samengebracht in één wereld, al dan niet ondersteund door VR. Een metaverse zonder goed werkende algoritmes kan dus echt als die dertigduizend winkels tellende binnenstad zijn: één grote chaos van content waardoor je als gebruiker door de bomen het bos niet meer ziet. Maar algoritmes in iets allesomvattends als een metaverse: daar liggen ernstige risico’s op de loer. Risico’s omtrent privacy, wetgeving en inderdaad die fabeltjesfuik. A

Op basis van die algoritmes op den duur alleen nog maar de aanbiedingen van de Albert Heijn zie, hoe moet ik er dan nog achter komen dat er ook een Jumbo en Aldi bestaat? Omdat metaverses in theorie zo allesomvattend zijn, is het extra zorgelijk als er een centrale partij is die bepaalt wat ik in zo’n digitale wereld wel en niet aan content krijg voorgeschoteld. Het TikTok-model, waarbij jij het algoritme kunt corrigeren en bijsturen, is wat dat betreft een aardig begin, maar daarmee zijn we er nog lang niet. Algoritmes moeten ons helpen, maar niet domineren. En dat blijkt in de praktijk nog een stuk lastiger dan het aanvankelijk leek te zijn.